Fabrieksvoedsel interview

Gepelde garnalen. Honing waar stiekem suikerstroop aan is toegevoegd. Een diepvriespizza zonder echte groenten, waar soms niet eens kaas maar kokosvet op ligt. Een pannenkoekenmix waar je enkel nog eieren en melk aan moet toevoegen - perfect te vervangen door bloem, dus. Een flesje appelsap in kindermaat dat 'eigenlijk even slecht is als frisdrank'. Een zak granola met een zodanig hoog suikergehalte dat de Belgische voedingsjournalist Eva Kestemont het mengsel vergelijkt met 'chips als ontbijt'.

De kans is groot dat gebruikers niet stilstaan bij de herkomst en gezondheidsimpact van de hierboven vermelde voedingsstoffen. Dat doet Kestemont in hun plaats uitvoerig in haar afgelopen najaar verschenen boek Verbeterd Recept. In dat boek neemt ze de wereld van ultrabewerkt fabrieksvoedsel op de korrel. Alleen al om te definiëren wat 'ultrabewerkt' precies betekent, heeft ze een derde van haar boek nodig.

Nu even in het kort: wat is ultrabewerkt voedsel en wat is er in hemelsnaam ultrabewerkt aan gepelde garnalen?

"Als je een garnaal opvist in de Noordzee, moet je die binnen een dag opeten of hij bederft. Toch sturen we onze garnalen naar Marokko om ze te laten pellen en blijven ze nóg drie weken lang goed zodra ze in de supermarkt liggen. Hoe komt dat? Doordat ze zijn bewerkt, met allerlei additieven en bewaarmiddelen. Het worden producten die nog weinig te maken hebben met de echte garnalen die je aan de kust kan eten. Ze smaken zelfs niet eens meer naar garnalen.

"Dát is ultrabewerkte voeding: voedsel dat visueel en soms ook qua smaak wel lijkt op eten dat je in je eigen keuken zou maken, maar daar eigenlijk nog maar weinig mee te maken heeft. Allerlei industriële en chemische processen zorgen er voor dat het nog maar een fractie van de voedingswaarde bevat. Neem een diepvriespizza. Het lijkt echt alsof daar echte groenten op liggen. Smaak- en kleurstoffen zetten ons op het verkeerde spoor. Zouden we die weghalen, dan zou een grijze brei overblijven. Niet bepaald smakelijk."

Verklaart dat de prijs? In de supermarkt is de meeste aandacht voor fabrieksvoedsel, op verse producten nemen supermarkten veel minder marge.

"Maar liefst 70 procent van wat er in de rekken van de supermarkt ligt, is ultrabewerkt. Voor fabrikanten is het te duur en te veel gedoe om verse groenten te vervoeren en versnijden voor zo'n kant-en-klare pizza. Veel ingrepen in de fabriek gebeuren om de kostprijs te drukken. Dat gaat veel verder dan je eigen vindingrijkheid op het einde van de maand. De titel van mijn boek slaat op de vermelding 'met verbeterd recept' op producten. Vaak is het verbeterd voor de fabrikant, niet voor de consument. Denk aan chocopasta waarin minder cacao en meer suiker zit. Minder hazelnoten, meer hazelnootaroma. Het gaat om een minderwaardig product, dat de fabrikant en uiteindelijk ook de supermarkt meer geld oplevert. Dat is bedrieglijk, en toch mag zoiets vermeld staan."

Door de kostprijs zijn het vaak mensen in armoede die fabrieksvoedsel eten, schrijf je, en zo lege calorieën binnenkrijgen.

"Obesitas en hart- en vaatziekten noemen we welvaartsziekten, maar mensen in precaire financiële situaties lijden er verhoudingsgewijs meer aan dan mensen hogerop de sociale ladder. Een kilo lasagne waar je geen fornuis maar enkel een magnetron voor nodig hebt, te koop voor enkele luttele euro's: dat kun je zelf niet maken."

Is ultrabewerkte voeding dan per definitie ongezond?

"Nee, dat nu ook weer niet. In mijn boek geeft de Nederlandse voedingswetenschapper Jaap Seidell het voorbeeld van een smoothie. Die kan je best als gezond omschrijven, in vergelijking met frisdrank. Maar als je dezelfde hoeveelheid druiven zou eten als in die smoothie gaan, dan zou je na een halve kilo ruim genoeg hebben. Een smoothie gaat veel makkelijker naar binnen. Die druiven zijn zodanig bewerkt dat ze geen vezels meer bevatten. Dat is een van de ongezonde aspecten van ultrabewerkte voeding: de hoeveelheid die we eten voor we verzadigd zijn.

"Wetenschappers zien onder meer een link tussen ultrabewerkte voeding en kanker, obesitas, darmaandoeningen, depressie en dementie. Maar dat zijn nog 'veronderstellingen'. Wat wél wetenschappelijk vaststaat: we eten veel meer van fabrieksvoedsel en we grijpen nadien sneller naar tussendoortjes. Dat bleek uit een studie van Kevin Hall, onderzoeker aan het Amerikaanse National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Hall liet een maand lang twee groepen hetzelfde eten: de ene helft vers voedsel, de andere helft de ultrabewerkte variant. Na twee weken wisselden ze. De eerste groep kreeg vijfhonderd kilocalorieën meer binnen per dag, de tweede groep viel af. Maar aan het einde van het experiment, nadat de rollen omgedraaid waren, woog de tweede groep meer dan voor de start van het experiment."

Hoe verklaart Hall dat?

"Door de textuur van ultrabewerkt eten. Die is vaak zo platgewalst - net als de druiven in de smoothie - dat het letterlijk naar binnen glijdt. Fabrikanten zoeken bovendien naar een ideale verhouding tussen zout, zoet en vet, wat fabrieksvoedsel verslavend maakt. Dat zien we ook op hersenniveau. We kampen met een mondiale voedselverslaving."

Een maand lang weerstond je zelf de verleiding van fabrieksvoeding. Voor een reportage in Knack schrapte je zakken chips, amandelmelk, brood uit de supermarkt en hummus uit een potje. Wat viel je op?

"Voor- en nadien lieten de tien proefpersonen zich medisch screenen. Allemaal hadden we gewicht verloren. Maar wat belangrijker is: het kwikgehalte in ons bloed was bij iedereen gezakt. Sommigen hadden ook minder arseen en cadmium in hun bloed. Ik heb die bevindingen voorgelegd aan voedingswetenschappers, maar zij konden dat niet verklaren. Een hypothese via de Europese voedselwaakhond Foodwatch is dat we minder glucose-fructosestroop binnenkregen, een zoetmaker van maïs waar soms kwik in zit.

"Hypotheses hardmaken is niet eenvoudig. Amerikaans onderzoek onder meer dan 10.000 volwassenen wees uit dat angsten of lichte vormen van depressie vaker voorkomen bij mensen die ultrabewerkte voeding eten. Maar komt dat door het eten van ongezond voedsel, of door te weinig gezonde voeding eten? Zolang dat niet zeker is, is er geen causaal verband."

In je boek stel je enkele beleidsmaatregelen voor. Een ervan is een gezondheidstaks.

"Je kan de btw op ultrabewerkte voeding verhogen, maar over welke mate van ultrabewerkt spreken we dan? Een ander idee is om de btw op groenten en fruit naar nul te brengen. Buitenlandse voorbeelden laten zien dat een combinatie van de twee kan werken. In Hongarije is gezonde voeding goedkoper en wordt ongezonde voeding extra belast. Sinds de invoering van die brede gezondheidstaks eten mensen aantoonbaar gezonder en namen hun kookkunsten toe.

"Een ander idee is om producenten te verbieden om nog smaak- en kleurstoffen toe te voegen aan fabrieksvoedsel. Die maskeren enkel de povere kwaliteit, verder hebben ze geen enkele toegevoegde waarde. Als je die kan terugdringen, wordt de industrie vanzelf gedwongen om kwalitatief voedsel te maken met minder bewerkingen: voedsel dat van zichzelf lekker is, en er ook zo uitziet."

Wat wil je bereiken met het boek? Hoop je dat we met z'n allen fabrieksvoedsel uit ons leven bannen?

"Laat het duidelijk zijn dat ik geen gezondheidsgoeroe ben. Zelf zou ik chocolade te hard missen (lacht). Maar ik hoop wel dat we bewuster worden van wat we eigenlijk eten. We zondigen allemaal graag, maar niemand steekt met plezier rommel in zijn mond. Neem nu veganistische kaas. Vaak is dat niet meer dan kokosolie, zetmeel, een kaasachtige smaakmaker en gele kleurstof. Zelf zouden we nooit een boterham beleggen met zo'n dikke laag olie, dat is ranzig. Maar omdat het in een plastic verpakking zit, doen we het toch."

Steeds meer fabrikanten zetten in op vleesvervangers.

"De laatste vijf jaar is die markt geëxplodeerd. Het heeft ook een gezond imago: 'vegetarisch' staat in ons hoofd gelijk aan 'groenten'. Daar spelen fabrikanten op in. Zij zien een gat in de markt en maken van de eiwitshift een verdienmodel. Terwijl vegetariërs al langer bestaan dan dit soort producten, en vroeger aten die ook gezond: ze hadden groenten, fruit, granen, peulvruchten en eventueel tofu of tempeh, wat - tenzij het gemarineerd is - slechts beperkt wordt bewerkt." 

Een van de grootste aanklachten in het boek is niet gericht aan de voedingsindustrie maar aan onze ziekenhuizen. Zij zijn een gretige afnemer van fabrieksvoeding.

"Ziekenhuisbudgetten laten meestal niet toe om echte ingrediënten in te slaan. Vaak werkt er niet eens een echte kok. En dat terwijl slechte voeding een ziekenhuisverblijf tot de helft kan verlengen. De maatschappelijke kostprijs is immens. Beeld je in: je kan ziek worden door ongezond te eten en komt dan terecht op een plek waar je enkel ongezond eten krijgt. Je herstelt van een hartaanval en krijgt voedsel dat potentieel tot een hartaanval leidt. Te gek voor woorden."

'Maar liefst 70 procent van wat er in de rekken van de supermarkt ligt, is ultrabewerkt'