Voor het waardennetwerk volwaardig burgerschap geeft Maroesjka Versantvoort een presentatie over de relatie van werk en zingeving in de context van de zorg. Zij is programmaleider bij het Sociaal Cultureel Planbureau en buitengewoon hoogleraar Arbeid en Zingeving aan de Protestantse Theologische Universiteit.

Werk als belangrijke bron van zingeving
Zingeving is een diep menselijke behoefte. Van oudsher speelde religie hierin een belangrijke rol. In onze samenleving is de betekenis van religie kleiner geworden, maar onderzoek laat zien dat de behoefte aan zingeving nog steeds groot is, ook bij mensen die niet religieus zijn.

Versantvoort onderscheidt drie elementen van zingeving: 1. Het geeft richting; het vervult de behoefte van mensen aan een (hoger) doel in hun leven; 2. Het geeft betekenis, bijvoorbeeld door het gevoel van waarde te zijn voor anderen of de samenleving; 3. Het geeft samenhang; het maakt dat we ervaringen begrijpen en in perspectief kunnen zien.

Zingeving hangt nauw samen met (mentale) gezondheid. Mensen die zingeving ervaren hebben minder psychische klachten, minder gevoelens van eenzaamheid, zijn productiever en veerkrachtiger, en hebben in het algemeen een gezondere leefstijl.

In diverse onderzoeken komt werk naar voren als een van de belangrijkste bronnen van zingeving. Alleen familie en kinderen scoort duidelijk hoger. Werk haakt aan op alle drie elementen van zingeving. De waarde die mensen hechten aan werk gaat veel verder dan dat het een belangrijke bron van inkomsten is. Werk heeft een intrinsieke waarde: het is leuk of interessant, je kunt jezelf erin ontplooien en ontwikkelen. Werk heeft ook een sociale betekenis: je ontmoet er mensen, je betekent iets voor anderen en je bent nuttig voor de samenleving. Bovendien draagt werk bij aan ervaring van coherentie: het geeft structuur en ritme aan het leven en creëert een logisch verband.

Werk kan zingeving ook ondermijnen
Al deze positieve aspecten maken dat werk een belangrijke plek voor en route naar zingeving is. Of beter gezegd: kan zijn. Versantvoort maakt duidelijk dat werk op verschillende manieren ook een ondermijnend effect op zingeving kan hebben.

Verlies van werk kan leiden tot psychische problemen. Uit onderzoek blijkt dat mensen die werkloos of arbeidsongeschikt raken minder zingeving ervaren dan mensen die werken of vanwege pensioen daarmee stoppen. De sociale norm dat betaald werk past bij een volwaardig leven speelt daarbij een grote rol.

Maar ook als er wel werk is, kan dit zingeving ondermijnen. Grenzeloosheid en overbelasting als gevolg van werk hebben een negatief effect op zingeving. Veel mensen lijden onder prestatiedruk. Het vervagen van grenzen tussen werken en privé is belastend, zoals we tijdens de coronacrisis hebben ervaren. Het gaat hier om een groeiend probleem: statistieken laten zien dat burn-outklachten in de jaren na 2015 sterk zijn toegenomen, het meest in de leeftijdsgroep van 18 tot 34 jaar.

Andere ondermijnende effecten van werk kunnen zijn:

• discriminatie of stigmatisering op het werk;
• een onzinbaan of bull-shitjob; het gevoel werk te doen dat geen hoger doel of maatschappelijk belang dient
• een slechte relatie met collega’s of leidinggevenden (niet serieus nemen, pestgedrag, oneerlijke kritiek)

Spreken over werk en zingeving in de zorg
Alle kennis die we hebben over werk en zingeving biedt aangrijpingspunten om hieraan in de zorg aandacht te besteden. Het is goed als zorgprofessionals zich bewust zijn van de betekenis van werk en daarover het gesprek aangaan:

• Mensen bevragen over hun doelen met werk: wat wil je doen; wat wil je bereiken?
• Stilstaan bij de betekenis van werk: het expliciet maken van kernwaarden; aandacht voor missie en visie van de organisatie.
• Het gesprek aangaan over samenhang: hoe hangt jouw werk samen met dan van anderen binnen de organisatie, maar ook: wat is de samenhang met de rest van je leven? Hoe is de relatie tussen werk en privé

Deze gesprekken vragen om onderhoud. Werksituaties veranderen regelmatig. Dat vraagt voortdurend om een nieuwe afstemming, een nieuw gesprek.

Regelgeving en sociale norm
Na de presentatie van Versantvoort vindt een korte discussie plaats met het waardennetwerk.

Veel mensen in en rondom de ggz lopen aan tegen regelgeving op het gebied van werk en uitkering. Cliënten met een uitkering krijgen weinig ruimte om een eigen weg te volgen die naar zingeving leidt. Vaak krijgen ze geen toestemming om bijvoorbeeld een opleiding te volgen of vrijwilligerswerk te doen, waarin ze zichzelf verder kunnen ontwikkelen. In plaats daarvan worden ze snel en geforceerd richting een betaalde baan geduwd, waar ze het dan soms niet redden.

De afgelopen jaren zijn wel wat stappen gezet om regelgeving te versoepelen en het UWV heeft ook een beleid om maatwerk te leveren. Maar de regels knellen nog te veel. Bovendien is de regelgeving niet altijd duidelijk en wordt die door medewerkers van UWV en gemeenten nogal eens verschillend gehanteerd.

Versantvoort beaamt dat versoepeling in de toepassing van regelgeving gewenst is. Het is niet goed om te focussen op betaald werk als dat doel nog ver weg ligt. Zingeving kan ook zonder betaald werk, bijvoorbeeld door het verzorgen van een paard of ander vrijwilligerswerk. In de praktijk betekent dit dat je begrippen als zingeving in relatie tot werk heel concreet en persoonlijk moet maken.

De sociale norm is nog heel sterk: je bent pas volwaardig als je met werken je inkomen verdient. Een alternatieve norm is de kwaliteit van de samenleving, en daarbinnen de kwaliteit van leven van mensen, centraal te stellen.